Vakwerk als bouwstijl
Nederland, Duitsland en Frankrijk kennen een rijke geschiedenis van vakwerkarchitectuur. In Nederland is vooral Zuid-Limburg bekend van de witgekalkte vakwerkhuizen en -boerderijen met de zwartgeverfde balkenconstructie van horizontale, verticale en diagonale balken. De ruimte ertussen – de vakken – werd opgevuld met vlechtwerk van twijgen en dichtgesmeerd met een mengsel van leem en stro. De bouwstijl werd erg populair in de late middeleeuwen, toen de bevolking toenam en de goedkoopste manieren van bouwen die van het vakwerk was. De oudste nog bestaande vakwerkgevel in Nederland dateert van 1460 en staat in Maastricht. De vakwerk-bouw ging door tot in de 18e eeuw. Toen Napoleon had verordonneerd dat de bossen aan de gemeenten waren vervallen, was het hout niet meer vrij beschikbaar. Met ging over op baksteen, dat tot dan alleen voor de rijken was (vandaar: ‘steenrijk’), maar door de toegenomen productie dankzij Zuid-Europese baktechnieken, steeds meer bereikbaar was voor de gewone bouwvakkers. Het Zuid-Limburgse vakantiehuis Het Mergelhuis in Gulpen heeft een (moeilijk zichtbare) achterkant van vakwerk en een voorgevel van (nee, geen baksteen, maar:) mergel.
Mergel als bouwmateriaal
Al in de late middeleeuwen gebruikte met de grote mergelblokken als bouwmateriaal (zelfs de Romeinen gebruikten het al). Eigenlijk moet je zeggen: kalksteen, want mergel is een mengsel van kalk (75%) en klei (25%) en te zacht als bouwmateriaal. Kalksteen bestaat uit 95% uit kalk en voor 5% uit sporenelementen, zoals ijzeroxide. Het is veel harder dan mergel en daardoor geschikt als bouwmateriaal. Maar vooruit. We blijven kalksteen mergel noemen. In Zuid-Limburg komt het aan de oppervlakte en is er dagmijnbouw van de cementfabrieken van de ENCI bij Maastricht. Maar in de eeuwen vóór ons zijn de ‘mergelgrotten’ ontstaan. Dat zijn de mijnen, waaruit de mergelblokken zijn gezaagd voor de bouw van kastelen (ook in Zuid-Limburg zie je veel Mergelkastelen), kerken (o.a. in Maastricht: o.a. de Dominicanenkerk, thans boekhandel) en woonhuizen: Valkenburg is de mergelstad. De voorgevel van het genoemde vakantiehuis in Gulpen (met een open haard) is – na een brand – weer opgetrokken van mergelsteen, dat toen het goedkoopste bouwmateriaal was. Je ziet de schelpjes in de muren
